هنگامی که عناصر و اجزاء متنوع یک بنا که هر یک شاخصه سبک، دوره، فرهنگ و اقلیم مختلف هستند، در یک اثر معماری با یکدیگر ترکیب شوند آن اثر را التقاطی می­نامند. واژه «التقاط» در ادبیات اغلب جوامع کهن دارای بار منفی است. علت این نوع ارزش­گذاری را باید در تلقّی خاص جوامع سنتی از مفهوم «هویت» جستجو کرد. «هویت» در جوامع یاد شده به معنای «اصالت» است که با گذر زمان و در طی قرون و اعصار شکل می­گیرد. همین هویت بصری رفته رفته نام «سبک» می­گیرد.

اما مفهوم «هویت» و «سبک» در هنر و معماری جوامع نوپا چگونه است؟ آیا معماری دینی مدرن اگر در امتداد سنت بومی نباشد «بی‌هویت» است؟ آیا «هویت» و «التقاط» می­توانند در معماری مسجد به آشتی برسند؟ وام‌گیری عناصر بیگانه در معماری بومی دینی تا چه حد مجاز، مقبول، ممدوح یا نکوهیده است؟ آیا معماری التقاطی استعداد این را دارد که به سطح یک «سبک» ارتقا یابد؟

منظر شهرهای مالزی در دو دهه گذشته عرصه ظهور مساجدی با عناصر ترکیبی و التقاطی بوده است. برخی از این مساجد با حمایت دولت و با هزینه‌های هنگفت بنا شده­اند و جایگاه بصری خاصی را در افق معماری و شهرسازی این کشور به خود اختصاص داده­اند و از این رو نقدی جدی را طلب می­کنند.

مقاله حاضر بر این است که مفاهیم هویت و التقاط را در معماری معاصر مساجد مالزی مورد نقد و بررسی قرار دهد.

در ایران استفاده از سازه‌ گنبد، برای پوشش دهنه‌های بزرگ، پیشینه‌ای دیرین دارد. کمبود چوب‌های استوار و کشیده که در حقیقت عنصر اصلی پوشش تخت است، سبب شده است که پوشش طاق و گنبد رواج پیدا کند. گنبد در معماری ایران از جایگاه بالایی برخوردار است. معمار مسلمان ایرانی نهایت ذوق و استعداد خود را در بنای مساجد به‌کار گرفته و علاوه بر لحاظ کردن مسائل ساختاری و سازه‌ای به ابعاد زیبایی‌شناسانه گنبد نیز پرداخته است.

این مقاله بر آن است با تمرکز روی تناسبات ابعادی گنبد به عنوان یکی از مؤلفه‌های زیبایی‌شناسانه، سیر تکامل گنبد‌های مساجد، در طول دوره‌های تاریخی متفاوت را واکاوی نموده و به این سؤال پاسخ دهد که آیا می‌توان میان مؤلفه‌های زیبایی­شناختی گنبدها در طول دوره‌های تاریخی متفاوت و در یک محدوده جغرافیایی واحد، ارتباطی معنا‌داری یافت؟ به این منظور ابتدا با مروری بر ادبیات موضوع، به تدوین شیوه‌های گونه‌شناسی و استخراج مؤلفه‌های اثر‌‌گذار، جهت مقایسه و دسته‌بندی گنبدها اقدام شده و برای کنترل دامنه‌ تحقیق، این مطالعات، به فلات مرکزی ایران، محدود شده است. مواد و مدارک این پژوهش نمونه‌های مقاطع گنبدهای مساجد جغرافیای ذکر شده‌ که با توجه به منابع کتابخانه‌ای جمع‌آوری و تدوین گردیده است. دستاوردهای این پژوهش با روش‌های توصیفی-تحلیلی، ترسیم نمودار پراکندگی و آنالیز اطلاعات آماری به سامان رسیده است. از جمله نتایج به دست آمده در این پژوهش، افزایش نسبت خیز خارجی گنبد مساجد تا دوران مظفری-تیموری و کاهش این نسبت در دوره صفوی است. برخلاف خیز خارجی، تناسبات داخلی در گنبدهای یک­پوش و دوپوش با یکدیگر هم­پوشانی داشته و تغییرات چندانی در آن دیده نمی‌شود. در عین­ حالی‌ که سیر تاریخی تغییر فرم گنبدهای مساجد ایران، از گنبد خاگی به نار و از نار به شبدری تبعیت می­ نماید.

نقاشی مکتب هرات به دلیل توجه خاص به انسان و محیط زندگی او به وفور از عناصر معماری استفاده کرده است. معماری در نقاشی مکتب هرات عنصری است که در فضای نگاره گسترده شده و به ساختار آن نظم می‎دهد و جایگاهی مناسب برای حضور شخصیت­های نگاره می­آفریند. مقاله حاضر در نظر دارد با استفاده از شیوه توصیفی-تحلیلی سیر تحول و جایگاه عنصر معماری را در نقاشی مکتب هرات بررسی نموده و نقش آنها را در ساختار تجسمی آثار مورد مطالعه قرار دهد. تاثیر این عنصر در طول تاریخ نقاشی ایران هیچگاه یکسان نبوده است. ترسیم معماری در نگاره­ها از ابتدایی­ترین حالت که فقط شامل نمایی از یک بنا بوده، رفته­رفته تکمیل شده، تا در نگارگری مکتب هرات به اوج تکامل رسیده است و بر مبنای نتایج این تحقیق، تبدیل به فضایی زنده و پویا گشته که ساختار ترکیب­بندی کلی را تحت تاثیر قرار داده است. نمونه مطالعاتی تحقیق از میان آثار برجسته دو دوره آغازین و پسین نگارگری تیموری انتخاب شده‎اند. نوعی عمق نمایی ویژه به مدد عناصر معماری و نیز استفاده مکرر از تغییر زاویه دید و نمایش همزمان فضاهای مختلف یک بنا از ویژگی‎های مکتب تیموری می‎باشد. بناهای تصویر شده در مکتب هرات شامل طیف وسیعی از بناهای مذهبی مثل مسجد تا بناهای مدنی مثل استحکامات نظامی و حمام می‎باشد.

محرمیّت یکی از ارکان اصلی معماری اسلامی است که هم قرآن و هم سخنان اهل‌بیت، رعایت آن را در خانه امری مهم و لازمه‌ی رسیدن به آرامش خانواده برشمرده‌اند. در خانه‌های بناشده در دوران اسلامی، این اصل باارزش معماری به‌خوبی رعایت شده اما متأسفانه امروزه در ساختن خانه‌ها نادیده گرفته می‌شود؛ بنابراین بررسی خانه‌های سنتی که اصل محرمیّت در آنها رعایت شده می‌تواند راهگشای معماران در بازشناسی و به‌کارگیری این اصل در معماری مسکن باشد. سلسله‌مراتب ورودی که از عوامل ایجاد محرمیّت در خانه‌ها بوده است؛ نشأت گرفته از اعتقادات مذهبی، فرهنگی، اجتماعی و برخی عوامل دیگر است که تابه‌حال بدان پرداخته نشده است. بسته به همین عوامل، این سلسله‌مراتب طولانی‌تر و یا کوتاه‌تر می‌شده است. بافت تاریخی شهر بوشهر یکی از مناطقی است که این اصل در آن به‌خوبی رعایت شده است. بر همین اصل این نوشتار سعی دارد که به بررسی سلسله‌مراتب محرمیّت در ورودی خانه‌های تاریخی شهر بوشهر بپردازد و مقایسه‌ای میان سلسله‌مراتبِ ورودی خانه‌ها و ارتباط آن با شغل مالکان بناها صورت دهد. این تحقیق با به‌کارگیری روش توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است و در آن به ارائه‌ی تعاریف و مصادیق رعایت اصل محرمیّت در اسلام، با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و مقالات معتبر و بررسی خانه‌های شهر بوشهر با مشاهده مستقیم از بنا، به‌کارگیری نقشه‌ها و مصاحبه حضوری از افراد بومی و متخصص پرداخته‌شده است. با بررسی یافته‌های این تحقیق مشخص گردید که شغل و سطح اجتماعی افراد در شکل‏‌گیری سلسله‌مراتب ورودی خانه‌های قجری مالکان مسلمان بوشهر، تأثیرگذار بوده است. بدین‏گونه که خانه‌ی صاحبان مشاغل ریاستی به دلیل رفت‌وآمد مکرر کارگزاران مهم دولتی، بیشترین میزان سلسله‌مراتب محرمیّت را دارند، در مرتبه بعدی خانه‌های تجار و طبیبان شهر قرار می‌گیرند که به دلیل رفت‌وآمد زیاد خریداران و مردم عادی، از سطح محرمیّت نسبتاً زیادی برخوردار هستند و در سطوح پایین‌تر که افراد دارای مشاغل کارمندی و با سطح اجتماعی متوسط را شامل می‌شود، با کمترین میزان سلسله‌مراتب محرمیّت در میان خانه‌های مورد بررسی روبرو هستیم.

مسئله تعامل اجتماعی در اندیشه غربی، به مکان‌های جمعی در جامعه وابسته است و دلیل توجه به مکان‌های شهری- جمعی از جمله خیابان‌ها، مراکز عمومی، میدان‌ها و دیگر موارد شهری- معماری، نشأت‌یافته از این مبانی است. تعریف تعامل اجتماعی در معماری غربی همگام با مکان جمعی شهری بوده و موجب شکل‌گیری نگرش‌های متفاوت در ایجاد این مکان‌ها و معماری آنها در مطالعه تطبیقی با اندیشه اسلامی شده است. یافتن مبانی فکری مفهوم تعامل اجتماعی در اندیشه اسلامی و نوع ویژگی‌های این مکانِ معماری، هدف اصلی این پژوهش است. نوع نگرش در این بحث واکاوی اساسی بحث تعامل اجتماعی از منظر فلسفه اسلامی و یافتن پاسخ این پرسش است که مبانی فکری محققان و اندیشمندان جامعه اسلامی در خصوص تعامل اجتماعی متأثر از چه چیزی بوده و در نهایت مبانی فکری شکل‌گیری مکان تعامل اجتماعی از منظر اسلام چیست. این تحقیق از نوع پژوهش‌های بنیادی- نظری است که به روش استنادی و استدلال منطقی پژوهش شده است. درک و تفهیم ارزش‌ها و مفاهیم برآمده از اندیشه اسلامی و رسیدن و استنباط اصولی که در نهایت عمل رفتاری را به همراه دارد، در خصوص مبانی نظری مکان تعامل اجتماعی از یافته‌های اساسی این تحقیق با توجه به اصول و نصایح موجود در منابع مطالعاتی اسلامی و اندیشه دانشمندان و محققان حوزه اندیشه اسلامی است. در ابتدا ارزش‌های معرفی و شناسایی‌شده توسط فرد و جامعه مقبول واقع گردیده و سپس از ناحیه نصایح و اصول دینی با توجه به نوع رایحه زندگی متّصل به مؤلفه‌های دینی در اجتماع، سنجیده و اصول‌یابی شده و سرانجام با توجه به مُحرز شدن این اصول به‌ عنوان رفتاری عملی از جانب همان فرد و جامعه احراز می‌گردد. خانه و خانواده در مفهوم معماری اسلامی آغازگر تعامل اجتماعی است که در پرتو آن می‌توان به جامعه صالح که غایت آن مکان تعامل اجتماع است، رسید. این موضوعات در مکان معماری به ‌واسطه فضاسازی‌های داخلی، مرکزیت قرار دادن فعالیت‌های خانواده در فضای اصلی و روابط و اختصاص دادن فضاهای گردشی- حرکتی با توجه به برخوردهای چهره به چهره قوی امکان‌پذیر می‌باشد که نمونه‌هایی از عمل به ویژگی‌های برآمده از اندیشه اسلامی در تعامل اجتماعی می‌باشند.

گره‌ اسلامی یکی از الگوهای هندسی مشهور در هنر و معماری اسلامی است که به دلیل پیچیدگی در ترسیم و گستردگی الگوها، در نزد معماران اسلامی فنی مهم و در نزد مستشرقین و پژوهشگران هنر اسلامی امری ناشناخته بوده است. با وجود اسناد مکتوب و آثار به‌جامانده از سنت معماری اسلامی- به دلیل ناآشنایی پژوهشگران غربی با اسناد به‌جامانده- در سده اخیر تلاش‌هایی برای باز اختراع روش‌های ترسیم گره‌های اسلامی از سوی برخی پژوهشگران غربی صورت گرفته که منجر به تعریف روش‌های گوناگون ترسیم و طراحی گره‌های اسلامی با تکیه بر ویژگی‌های متعدد این الگوها شده است.

سؤال تحقیق آن است که چه اختلافی میان روش‌های معاصر و نمونه‌های سنتی با توجه ویژه به کاربرد معاصر گره‌ها وجود دارد؟ زیرا این روش‌ها با وجود تلاش برای ارائه الگوی جامع از ترسیم گره‌های اسلامی، به نتایج متفاوتی از گره‌های سنتی اسلامی می‌رسند که توجه به کاربردهای ویژه در معماری نظیر تأثیرات انحنای بستر بر هندسه‌ی گره‌های ترسیمی، به آشکاری این اختلافات کمک می‌کند. در این مقاله با بررسی هر یک از روش‌های سنتی و معاصر ترسیم گره‌های اسلامی و تحلیل تفاوت موجود میان الگوهای سنتی و معاصر در توجه به هندسه‌ی بستر در گره‌سازی با استفاده از روش‌های تحلیلی- توصیفی هندسی، به توضیح مفهوم چندزمینه‌گی و گونه‌ی گره‌های دست‌گردان در گره‌سازی سنتی به‌عنوان خصوصیتی منحصربه‌فرد در الگوهای کهن گره‌سازی اسلامی، دست می‌یابیم و مشخص می‌شود که این مفهوم در راهبرد معماران سنتی برای توجه به زمینه و طراحی یک گره مختص بستری خاص بوده است. این مهم در کاربرد گره‌های اسلامی در سطوح منحنی و با توجه به بسترهای غیرمسطح بهتر شناسایی می‌گردد. به‌این‌ترتیب به کار بردن گره‌سازی اسلامی در معماری معاصر زمانی می‌تواند به‌عنوان امتداد سنت گره‌سازی سنتی تلقی گردد که روش‌های موجود در راهبرد چندزمینه‌گی به کمک طراحی گره‌های اسلامی بیاید.

مسجد کبود تبریز از آثار ابوالمظفرجهانشاه از دودمان ترکمانان قراقویونلوها است. این بنا در۸۷۰ هجری قمری به کوشش و نظارت جان بیگ خاتون(زن جهانشاه) پایان یافت. در این مسجد نقوش مختلفی شامل نقش­های گیاهی، هندسی و کتیبه­های مختلفی دیده می­شود. کتیبه های مسجد که عمدتاً با دو خط کوفی و ثلث کار شده با نگاره های اطراف خود رابطه مناسب داشته و به آن­ها جنبه اعتدال و هماهنگ بخشیده است. هدف اصلی این مقاله بررسی و کشف تاثیرات عرفان و تصوف از جمله فرقه­ی حروفیه بر انتخاب مضامین کتیبه ها و نوشته هاست. روش تحقیق توصیفی-تحلیلی می‌باشد. روش گردآوری اطلاعات به طریق کتابخانه­ای و بازدید از بنا بوده است. در مرحله بعد، تجزیه و تحلیل اطلاعات مورد بررسی قرار گرفت. بنابر یافته های تحقیق می­توان گفت بیشترین تنوع استفاده از رنگ­ها، از دو رنگ آبی لاجوردی در زمینه کتیبه ها و سفید در نوشتن خط متن کتیبه بهره گیری شده است، که این دو رنگ ها در نزد عرفا جنبه نمادین دارد. همچنین انتخاب انواع نقش شمسه و ستاره­ای و ذکر کلمات قصار عرفانی نشان از تاثیر عرفان و تصوف در شکل­گیری تزیینات این بنای بزرگ دوره قره قویونلوها دارد. در پایان این نتیجه حاصل می­شود که تحولات مذهبی سده نهم مانند اعتقاد فرقه­ی حروفیان در کنار تصوف و عرفان در شکل گیری مضامین نقوش و کتیبه های این بنا تاثیر بسزایی داشته است.